تناوب چیست ؟
رعایت تناوب زراعی یکی از موثر ترین راههای سالم سازی زراعی است . کشت مستمر و پی در پی گیاه در یک قطعه زمین باعث افزایش حشرات , کنه ها , نماتد ها و علف های هرزی که روی آن گیاه رشد و نمو می کنند شده و خسارات زیادی به بار می آورند . هر خانواده گیاهی , آفات مخصوصی دارد که معمولا قادر نیست به جنسها و گونه های گیاهی دیگر ضرر بزند . در زراعت های پشت سرهم , عملیات مبازه همه ساله چندین بار تکرار می شود که ادامه و تکرار آنها علاوه بر آلوده کردن محیط زیست و کاهش نسبی حاصل خیزی خاک اکثرا سبب پیدایش گروه های مقاوم در حشره کنه ها می شود . اگر تناوب زراعی رعایت شود , تا حدزیادی آسیب رسانی آفت ها و عوامل بیماری زا , کاهش پیدا خواهد کرد . در واقع تناوب کشت در کاهش جمعیت حشرات , بیماری ها و نماتد ها نقش بزرگی را بر عهده دارد.[internet]

چناچه زارعی فقط به تولید یک محصول در مزرعه ی خود بپردازدو یا همیشه یک محصول را در یک قطعه ی زمین بکارد, نه تنها حداکثر بازده را از کار و عوامل تولید در دراز مدت به دست نمی آورد بلکه با مسائلی از قبیل نقصان تدریجی عملکرد طی سالهای متوالی ,توسعه ی علف های هرز , آفات و بیماری های گیاهی , فرسایش و نقصان باروری خاک , عدم بهره گیری از عوامل تولید مانند آب آبیاری , نیروی کار و ماشین آلات د ربخشی از سال و در نتیجه بهدر رفتن سرمایه , نوسانات قیمت محصول در بازار و عوامل نامساعد محیطی پیش بینی نشده روبرو می گردد. مجموعه ی این عوامل موجب شکست سیستم تولید در کوتاه مدت یا بلند مدت خواهد شد . زارع می بایستی برای پرهیز از این مشکلات تولید دو یا چند محصول را در مزرعه ی خود مورد مطالعه قرار دهد, از کاشت مداوم یک محصول در یک قطعه ی زمین خودداری کند و اصول تناوب زراعی را رعایت کند.
توالی زمان کاشت محصولات مختلف را د ریک قطعه زمین با ترتیب ثابت تناوب زراعی گویند.تناوب زراعی مطلوب آن است که باعث افزایش عملکرد محصولات مورد کاشت (نسبت به کاشت مستمر آنها در یک قطعه زمین ) گشته, سبب حفاظت آب و خاک شده و بازده اقتصادی کار و سرمایه را افزایش دهد.

واقعيت اين است كه تناوب مناسب خاك ، ترميم يا بازگشت حالصخيزي خاك را براي مصرف انسان است.
به هر حال زيان هاي سيستم تك كشتي از ديدگاه كشاورزي پايدار آشكار شد.
هدف و روش ها:
تناوب زراعي از كاهش حاصلخيزي خاك اجتناب مي كند ، مثل رشد محولات يكسان كه مكررا در يك مكان عاقبت خاك را از مواد غذايي متنوع خالي مي كنند.
يك محصول كه خاك را از يك نوع ماده ي غذايي خالي مي كند ، در فصل زراعي بعد با يك محصول غير همسان كه مواد غذايي را بر مي گرداند يا نسبتي از مواد غاذيي را بر مي گرداند كاشته مي شود ، مثل :برنج با پنبه.
با تناوب زراعي كشاورزان مي توانند زمين هايشان را تحت توليد پيوسته نگه دارند، بدون احتياج به رها كردن يا آيش و بدن احتياج به كودهاي مصنوعي كه هر دو روش گران است.
بقولات ، گياهاني از خانواده ي Fabaceae روي ريشه هايشان غده هايي دارند كه نيتروژن را تثبيت مي كند.
اين مي تواند يك سيستم كشاورزي خوب از تناوب آنها با غلات و ساير گياهاني كه نيتروژن نياز دارند باشد.
يك سيستم تناوب محصولات مدرن معمول تناوب سويا و ذرت است.
تناوب زراعي اغلب براي كنترل آفات و بيماري هايي كه مي توانند پايدار باشند در خاك استفاده مي ود. گياهاني كه از نظر taxonomy در يك خانواده هستند آفات و بيماريهاي يكساني دارند.
با تغيير مرتب موقعيت گياه ، چرخه ي آفت شكسته مي شود يا محدود مي گردد.
براي مثال نماتد مولد گره ي ريشه يكي از مشكلات جدي براي گياهاني است كه در آب و هواي خاكهاي شني هستند.
نماتد مي تواند چندين خسارت باي حاصلخيزي گياهان ايجاد كند با بريدن قطري از ريشه ي گياه.
كشت محصولاتي كه ميزبان نماتد گره ي ريشه نيستند براي يك فصل در حد بسيار بالا تعداد نماتدهاي خاك را كاهش مي دهد ، بدين ترتيب امكان رشد گونه هاي حساس در فصل بعد بدون احتياج به ضد عفوني و تدخين خاك به وجود مي آيد.
اغلب كنترل علف هاي هرزي كه شبيه به توليدات گياهي هستند بسيار مكل است و ممكن است محصولات نهايي را آلوده كند.
براي مثال ergot نوعي علف هرز است كه تفكيك آن از گندم هاي خرمن شده بسيار مشكل است.
يك نوع محصول متفاوت اجازه ي حذف علفهاي هرز را مي دهد و چرخه ي ergot را مي شكند.
كنترل آفات بدون استفاده از سموم سنتتيك يك اصل از كشاوزي ارگانيك است.
انتخاب و ترتتيب تناوب زراعي به طبيعت خاك ، اقليم و ميزان رطوبت و بارندگي بستگي دارد كه اينها با هم نوع گياهي كه مي تواند كشت شود را تعيين مي كنند.[internet]
انتخاب محصولات
تعداد محصولاتی که ممکن است در یک سیکل تناوبی کاشته شوند محدود است . بهمین جهت دقت در انتخاب مجموعه محصولات مورد کاشت در یک مزرعه اهمیت زیادی دارد. عوامل موثر عبارتند از:
1- اقتصاد آب آبیاری
2- میزان بهره وری از زمین
3- کنترل فرسایش خاک
4- کنترل علف های هرز , آفات و امراض
5- توزیع نیروی انسانی و ماشین الات
6- عوامل اقتصادی
اقتصاد آب آبیاری
اقتصاد آب آبیاری عامل بسیار مهمی در انتخاب محصولات مورد کاشت تحت شرایط کشت آبی در یک مزرعه و نیز تعیین و فرمگیری الگوی کشت در یک منطقه می باشد . در این رابطه می بایستی به مقدار آب موجود در ماه ها و حتی هفته ها ی مختلف سال و انتخاب محصولات در انطباق با آن توجه نمود . نیاز گیاهان مختلف به آب آبیاری یکسان نیست, همچنین نیاز آبی گیاهان در زمانهای مختلف و دوره های رشد متفاوت است.
از آنجا که زمان کاشت محصولات مختلف و دوران نیاز آنها به آب فرق می کند, ممکن است در صورت محدودیت مقدار آب آبیاری در حداقل بوده و یا وجود نداشته باشد. در صورتی که کل آب موجود برای کاشت کلیه ی اراضی یک مزرعه کفایت نداشته و یا از طریق انتخاب محصولات نتوان با کمبود آب در ماه های خاصی ( که اکثر محصولات به آب آبیاری احتیاج دارند) مقابله نمود , لازم است آیش یکساله را در تناوب منظور ساخت.
میزان بهره وری از زمین
طول دوران رشد گیاهان یکساله معمولا بین 3 تا 10 ماه می باشد. هر چه طول دوران حقیقی رشد( به غیر از دوران خواب) محصول طولانی تر باشد , انتظار می رود عملکرد بالاتری به دست آید . پس هرچه طول دوران رشد محصولات مورد کاشت طولانی تر و در نتیجه جمع دوران آیش های فصلی در یک تناوب زراعی کوتاهتر باشد میزان بهره وری از زمین بیشتر خواهد بود.کاشت دو محصول در 1 سال زراعی با تراکم کاری زیادی برای برداشت محصول قبلی و کاشت محصول بعدی همراه می باشد, همیشه وجود یک آیش فصلی کوتاه بین دو محصول متوالی مفید می باشد.
نکته ی دیگر در رابطه با بهره وری زمین این است که وجود گیاهانی با ریشه ی عمیق در بین محصولات انتخاب شده از نظر جذب آب و عناصر غذایی از اعماق خاک بسیار مطلوب میباشد , این امر نتنها بازیابی نهاده های مصرفی را امکان پذیر می سازد بلکه از آلودگی آبهای زیرزمینی می کاهد.

کنترل فرسایش خاک
محصولات مختلف سطح زمین را به میزان مشابهی پوشش نمی دهند , ازنظر فرم و نحوه ی توزیع ریشه و نگهداری خاک سطحی تفاوت های فاحشی با یکدیگر دارند و از لحاظ مقدار بقایای گیاهی که به خاک اضافه می کنند متفاوت هستند. بدین جهت میزان فرسایش بادی و آبی زمین تحت محصولات مختلف بسیار متفاوت است . هر چه محصولی با تراکم کاشته شده و نیز ارتفاع کمتری داشته باشد ( مانند چغندر قند) , خاک را در معرض خطر فرسایش بیشتری قرار می دهد. چنانچه قطعه زمینی به دفعات مورد کاشت اینگونه محصولات قرار گیرد دچار فرسایش شدیدی خواهد شد. منظور نمودن گیاهانی در تناوب که با مقدار زیادی بقایای گیاهی , ریشه ی گسترده ی سطحی و یا رشد رویشی وسیع پوشش مناسبی بر سطح خاک ایجاد می کنند و خاک را نگه می دارند ( بخصوص گیاهان علوفه ای و غلات دانه ریز)در جلوگیری یا نقصان فرسایش خاک اهمیت زیادی دارد.

کنترل علف های هرز, آفات و امراض
در تناوب زراعی می بایستی مجموعه ای از گیاهان منظور شوند که کنترل مناسبی برعلف های هرز, آفات و امراض به عمل آورند. مثلا چنانچه اکثر محصولات انتخاب شده از یک گروه باشند علف های هرز خاصی توسعه یافته و کنترل آنها مشکل می گردد. بلعکس تنوع محصولات از نظر زمان کاشت شرایط مناسبی را برای کنترل انواع علف های هرز بوجود می آورد . در رابطه با آفات و امراض توجه شود که در بین مجموعه ی محصولات انتخاب شده حتی الامکان میزبان مشترک یک آفت یا بیماری وجود نداشته باشد. هر چه اختلاف بین گیاهان انتخاب شده از نظر میزبانی آفات بیشتر باشد , احتمال توسعه ی یک آفت یا بیماری کمتر خواهد بود . عدم توجه به این نکته موجب گسترش یک آفت یا بیماری خواهد شد.

توزیع نیروی انسانی و ماشین آلات
تلاقی زمانی کاشت, برداشت و عملیات داشت محصولات سبب تراکم کاریدر بعضی از زمان ها و بلا استفاده ماندن نیروی انسانی و مکانیکیدر بعضی از مواقع می گردد. هر چه مزرعه کوچکتر و سطح کاشت هر محصول کوچکتر باشد , عوامل توزیع نیروی انسانی و ماشین آلات نقش مهمتری در انتخاب محصولات پیدا می کنند . در صورت امکان منظور سازی مجموعه ای از محصولات پاییزه, بهاره سرمادوست و بهاره ی گرمادوست در یک سیکل تناوبی از لحاظ توزیع نیروی کار مطلوب می باشد . در صورتی که مساحت مزرعه بیش از توان کاری باشد , لازم است از طریق آیش گذاری زمین نسبت به ایجاد تعادل بین سطح عملیات و نیروی کار اقدام کرد.

عوامل اقتصادی
نوسان قیمت فروش بعضی از محصولات مانند سیب زمینی و پیاز زیاد است . بعضی از محصولات نیز آسیب پذیری زیادی نسبت به عوامل و سوانح طبیعی دارند. چنین محصولاتی از ریسک تولید بالایی برخوردارند. هر چه تنوع محصولات کاشته شدهبیشتر باشد , ریسک تولید کمتر بوده و شکست در تولید یک محصول ممکن است تا حدی با موفقیت در تولید سایرین جبران گردد. در انتخاب مجموعه ای از محصولات جهت یک تناوب زراعی می بایستی آسیب پذیری اقتصادی و حساسیت هر محصول را نسبت به عوامل نامساعد محیطی در نظر داشت . بازده ی اقتصادی عملیات زراعی انجام شده در تناوب نیز می بایستی در نظر گرفته شود